Языковое сознание и особенности его проявления у представителей русского и казахского этносов (социолингвистический и психолингвистический аспекты)

Наоборот, знание речевого этикета партнера, языка, его обычаев, традиций облегчает взаимопонимание. Приведем примеры, иллюстрирующие приобщение некоторой части русского этноса, проживающего в Казахстане, к казахской национальной культуре.

Ситуация 1. «Знание речевого этикета»: «Игилик Утепович! Салам!» – замахал Ушаков рукой, вываливаясь из саней, точно медведь. Здравствуйте! Как здоровье,

байбише? - уже на крыльце, протягивая руку» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, с.329). «Андрей Быков шел впереди. Он приветствовал жигитов, как учил Байжан - Саламалейкум! Аман ба! - Агалейкумсалам! Здрасти! - заулыбались в ответ жигиты» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, с.165). «Э, тамыр, кель-кель - иди, иди сюда! Пастух, заслышав крик Федора, оборвал песню и, повернув лошадь, не спеша, подъехал к нему. Здорово, тамыр, - широко улыбаясь, приветствовал Федор по-казахски подъехавшего к нему джигита. Аман - здравствуй, - ответил, тревожно приглядываясь к Федору жигит. - Ну, как руки, ноги здоровы? - Руки и ноги мои здоровы, - ответил жигит. - А, здоров ли твой скот? - спросил по степному обычаю Федор» (И.Шухов. Горькая линия, с.431-432); «Қазір ол (доктор Мамонов – А.Ш.) бет-аузын түк басқан аюдай төртбақ азаматты ұйқылы көзімен қапелімде танымай да қалған. Таныған соң, күлімсіреп, иығына қолын салды. - О, Пірәлі! Бұл кім десем, сен бе едің? Құдай ұрып, танымай кала жаздадым ғой. Иә, ат көлігің аман-ба? - деп жетектеп әкеп орындыққа жайғастырып, самбыр-самбыр етті. Иә, жәй жүрсің бе? Баяғыдан дақ қалмады ма? Құлан - таза айығып кеттің бе? – Шүкір, Лексей» (Ә.Сараев. Еділ - жайық, 202-б.); «Жолаушылар да, ауыл жігіттері де төрге жайғаса берген кезде, үйге қазақша сәлем беріп, орыс жігіті кірген. Ол да келген - дермен қол алысып, сәлемдесіп шықты. - Кел, Барыс, - деп үй - иесі оны төрге шақырды» (К. Сегізбаев. Жол, 53-б.).

Ситуация № 2 «Соблюдение этикета обращения» (Уважительное отношение к старшим, употребление обращение казахского языка), ср.: «Константин Алтайский: Мұха, мүмкін сіз пікіріңізді ауызекі айтпай-ақ, кешке қарай қағазға түсүріп берерсіз? - деп басалқылық танытты (Д.Досжанов. Мұхтар жолы, 164- б.); «Әй, Митрей-ай, сенің әзілің қалмайды – ау деді Исахмет әлі де күлем деп. - Исеке, алла тағала, күлкіден жазбасын деңіз» (М.Сүндетов. Ескексіз қайық, 171-б.); «Ушаков взглянул на казахов и сразу узнал старого знакомого. Байжеке! Ну как, разбогател» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, 139 с.); «Солай емес пе, Михаил балам! Екеуміз ана жылдары талай кезген едік қой, әлгі бандыларға қарсы! Жорық жылдары есіңде ме? Сен онда шекара әскерінде болатынсын - Есімде, Кайрекең (Ғ.Сланов. Шалқар, 35-б.); «Жас келсе - іске кәрі келсе асқа, - дейді біздің қазақ. Басталып жатқан игілікті істерге дөп келдің, Абрек! Өнегелі, үлгілі елдің баласысың, көрсет өнеріңді, сал күшіңді, Абрек қасқа жауап қайырды: - Шамам келгенше аянып қалмаспын, ағай (С.Омаров. Бақыт шынары, 32-б.) «Митрофаныч! - Ау, Ізбасарбысың? Айналасындағы жұртты таң қалдырып екеуі құшақтаса кетті. Митрофаныч жауырыны қақпақтай жігіттің орнына қуыршақ құшақтағандай болғанмен қатты шошынып, түнде көрмейтін тауық соқырлығы бар көзіне сенбей, Ізбасарды қолымен сипалап әбігерге түсті. - Ау, саған не болған? Ауырып қалғансың ба? Мұның қалай, жарқыным, - деп шұбатып жатыр еді. - Ер жігіттің басына нелер келіп, нелер кетпейді демеуші едіңіз, - деп оны жұбатқан болды Ізбасар. - Әйтеүір, арты қайыр, дертті болмаса жарайды» (Ә.Сарабаев. Еділ жайық, 278-б.).

Ситуация № 3. «Хорошее знание языка», ср.: «Менің атым Миша, яғни Михаил, осындағылар мені бастық деп аспаннан шәпкемді түсірмей, танауымды көтеріп қойды, - деді ол, қарқ-қарқ күліп - Кәне, мен бір уыс шашып жіберейін. Сары орыс қазақша сайрап тұр. (Қаржаубай О. Жол. 162- б); «Балалары бізге дәл ауылдың баласы сияқты сәлемдесті,- дейді Қасым. - Өзі де ауылдың баласы емес пе? Қазақ ауылында туды, қазақ балаларымен ойнап өсті, тіпті өзіміз де үйде қай тілде сөйлесіп отырғанымызды аңдамай қалатынбыз, - дейді Надя жеңгей, баласының жәй - күйін түсіндіріп (К.Сегізбаев. Жол, 183-б.); «Шіркін десеңші! Тіпті мен Петроградқа дейін шойын жол қуалап кете берер едім! - деді мүлде бейтаныс үн. Бесеуі бірдей төбелерінен төніп тұрған бейтаныс адамға жалт қараған. Бұларға қарап қауға сақал егде тартып қалған орыс жігіті еді. Тап-таза қазақ тілінде сөйлеген адам осы ма, жоқ па дегендей бесеуінің бірдей қөздері жыпылықтап, бейтанысқа тесіле қарайды. - сіз, сіз - қазақша білесіз бе, ағатай! - Алдымен ес жиған Ғалым болды. Иә, мен қазақша жақсы білемін, - деді - танысып қоялық, менің аты-жөнім- Михаил Петрович Романов болады (К.Сегізбаев. Жол, 179-б.) «Судаков дөңес мұрынды, шүңірек көк көз, жылы жүзді адам. Өзге Жайық бойының қазақ орыстарында бар күрек сақал, жебелі мұрт мұнда жоқ. Ерні де жұқа. Екі езуінде өмірі жазылмайтын айқасты әжім жатыр. Қазақ тіліне жүйрік; Әр сөзі теңеу, мақал-мәтел. Салт-жоралғысына да жетік. Қазақпен ілік шатыстығы жоқ емес; жалғыз қызын беріп отыр» (М.Сүндетов. Ескексіз қайық, 171-б.).

Ситуация № 4 «Знание обычаев» ср.: «Глаза Ушакова ясные, голубые, а спутанные волосы стоят дыбом - видно не часто прикасается к ним гребень и бритву, заметно, часто не берет в руки. Он много ездит по казахской степи, знаком с обычаями. Умеет вовремя, как встанет от дастархана, произнести «бисмилла, алла ақбар за что казахи ценили его, даже пустили слух, что говорит мол по-казахски (Ғ.Мүсрепов. Пробужденный край, 33с.); «Лиза понимающе улыбнулась. Она не раз слышала эти слова от Байжана и считала их казахской поговоркой. - Тише, тише, әке молится, - остановила она детей. (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, 286с.); «Осы кезде өзіне жуық бір тоқтыны сүйреп, Амантай үйге кірді. - Ал, тамыр, бата қайырасың, қазақ арасында көп жүріп, әбден қазақуар болып алған Левенштерн қашқан да, қысылған да жоқ. - Қазақ шахтерлері көбейе берсін! - деп кәдуілгі қазақша бетін сипады - Қазан жақта жүрген Сілеусін аузын бір сылп еткізді де, Левенштернге тесіле қарап, бетін жыртты (С.Шаймерденов. Жыл құсы, 126-б.); «Оставаясь в душе русским человеком, тонким интеллигентом по воспитанию, Комаров глубоко чтил обычаи народа, среди которого он возрастал. Академик в дружеском застолье пел песни и думы степняков. В квартире Дмитрия Викторовича имелся редкостный набор старинных домбр. К нему собирались друзья, послушать их грустные звучания. И старые степняки не в шутку толковали об ученом металлурге: «В Комарове больше казаха, чем в любом здешнем аксакале (М.Сарсекеев. Взрыв, с.52); «Бірінші боп Николай Головацкий тіл қатты: - Ал, Нурмолда, тойың құтты болсын, тойға той ұлассын! Қалай аман-саумысың? Әйелің, балаларың аманба? Бәрі жақсы! Келгенің өте жақсы болды. Өзім де бірінші боп Николай келетін шығар деп ойлап едім (С.Бақбергенов. Адам және көлеңке, 99б.); «Рас, ол тілі қазақша, әсіресе кеңсе адамын келеңсіздеу болғанмен Вася орысша ойлаған ойларын қазақша жеткізе алатын. Ол көңілденіп: - Жақсы мен сіздерге қазір аксакальский совет жиып әкеп берем. Оның «аксакальский» деген сөзін түсінбей қалғандар көп еді. Нина Петровна «шалдардың советі» деп жұртты күлдіре түсіндіріп берді» (М.Әуезов «Түркістан солай туған (директор туралы очерк, 31-б.).

 Скачать реферат